De Russische inval in Oekraïne heeft de nadelen van de grote EU-afhankelijkheid van Rusland op het gebied van energie pijnlijk duidelijk gemaakt. Dat laat zich vooral voelen op het gebied van aardgas, een brandstof die zich veel minder makkelijk dan olie of kolen over grote afstanden laat vervoeren. Een brandstof waarvan het transport in relatief hoge mate gebonden is aan bestaande pijpleidingen.
De nu ingevoerde sancties tegen Rusland zijn zwaar. Daarbij wordt ook de Russische centrale bank aangepakt om ervoor te zorgen dat Rusland zoveel mogelijk de toegang tot financiële reserves verliest. Import en export wordt voor een aantal sectoren zoveel mogelijk gestopt. Voor de export van energie wordt echter een uitzondering gemaakt. Dergelijke betalingen blijven mogelijk onder het Swift-betalingsysteem. Sommige banken, zoals Gazprombank, zijn niet onderhevig aan de sancties. Het is begrijpelijk dat westerse regeringen dit zo doen, gezien het grote belang van olie en gas uit Rusland.
De vraag is nu of in deze nieuwe situatie de Russische export van olie en gas inderdaad op peil gaat blijven. Of dat deze door self sanctioning substantieel gaat afnemen. Dit lijkt vooral voor olie te spelen waar een aantal banken Russische betalingen niet meer faciliteert en waar sommige scheepvaartbedrijven (bijvoorbeeld Maersk) geen contracten voor het vervoer van Russische olie meer aanneemt. Shell, dat op vrijdag 4 maart 700.000 vaten Russische olie kocht, tegen een discount van $28 per vat ten opzichte van Brent, kreeg daarvoor veel slechte publiciteit. Het bedrijf voerde aan dat dit noodzakelijk was om consumenten van olieproducten te blijven voorzien.
In tegenstelling tot olie, neemt de fysieke stroom van gas vanuit Rusland naar Europa nu niet af. Dat geldt ook voor het gedeelte van die gasstroom die door Oekraïne gaat. Terwijl, bij de huidige volumes, die stroom ook grotendeels door de Yamal to Europe (via Belarus en Polen) leiding zou kunnen gaan. Dagelijks stroomt er nu ongeveer 300 miljoen kuub naar Europa; bij prijzen van €100 tot €200 per MWh gaat het hierbij om ruwweg €300 mln tot €600 mln.
De afgelopen week nam de stroom gas van Rusland naar Europa licht toe. Het is het logische gevolg van de prijscondities in veel langetermijncontracten. Als die het gemiddelde zijn van de prijzen in bijvoorbeeld de afgelopen maand is er een prikkel om, gedurende een week dat de dagprijzen omhoog schieten, tijdelijk zoveel mogelijk te laten komen als de volumecondities in die contracten toelaten.
Hoe haalbaar is ‘van Russisch gas af’?
Ten eerste is het zinvol de mate van afhankelijkheid van Russisch gas te beschouwen. Het aandeel gas uit Rusland schommelt in Nederland meestal rond de 20%. Voor de EU als geheel is dat echter gegroeid tot 40% (betreft het 2019 cijfer dat niet beïnvloedt is door corona en de Russische strategie in 2021 om relatief weinig gas te leveren).
Met één Europese gasmarkt en een veelal ruime pijpleiding capaciteit tussen landen, is dat EU-percentage het meest relevant voor de Nederlandse afhankelijkheid van Russisch gas. Zodra een Duitse partij (voor Duitsland ligt het aandeel Russisch gas rond de 60%) meer geld voor gas biedt dan een Nederlandse partij, gaat dat gas toch echt naar Duitsland. Als alternatief voor de 40% afhankelijkheid voor de EU kan men de 30% afhankelijkheid voor Europa (inclusief Noorwegen en het Verenigd Koninkrijk) als leidraad nemen.
Met de huidige ontwikkelingen kan het volledig stilvallen van de Russische gasexport naar Europa niet meer volledig worden uitgesloten, hoezeer dat noch in het belang van Rusland, noch in het belang van Europa lijkt te zijn. Kan de Europese Unie zonder 40% Russisch gas?
Uiteindelijk is er heel veel haalbaar -en misschien is er op een gegeven moment wel geen keus. Maar om het in de EU zonder de 40% gas uit Rusland te doen, vereist extreme maatregelen die het onwenselijk maken daar ook op aan te sturen. Men zal daartoe alle, of in ieder geval bijna alle, maatregelen uit de toolbox nodig hebben:
• De Europese kolencentrales zullen zoveel mogelijk moeten draaien. Van jaarlijkse beperkingen, zoals die in Nederland recent werden ingevoerd, zal tijdelijk moeten worden afgezien: vol aan, geen jaarlijkse caps en bereid te zijn extreem hoge prijzen voor kolen te betalen. Mocht dit leiden tot extreme EU ETS prijzen voor CO₂ uitstoot, dan zullen er tijdelijk gratis emissierechten moeten worden verstrekt.
• Het Groningen-gasveld zal weer op een substantieel niveau van enige tientallen miljarden kuub per jaar moeten produceren. De Europese laagcalorische gasmarkt beslaat nu zo’n 40 miljard kuub per jaar en het grootste deel wordt verzorgd door aan hoogcalorisch gas stikstof toe te voegen. Een hogere productie in Groningen heeft dus wel degelijk grote invloed op de marktsituatie van hoogcalorisch gas.
• Men zal zoveel mogelijk LNG naar Europa moeten halen, al zal het maximale niveau niet veel hoger kunnen zijn dan het record niveau in januari (misschien 10% of 20% meer). Het brengt zeer hoge gasprijzen met zich mee en in Azië zal gas weer worden vervangen door kolen. De voorlopig blijvende bottleneck is de wereldwijde LNG-productiecapaciteit.
• Bestaande kerncentrales blijven functioneren in Duitsland en België.
• Er komt een deltaplan voor bijvoorbeeld betere isolatie en hybride warmtepompen in woningen en een aanmerkelijke versnelling van procedures voor grote projecten (bijvoorbeeld windparken) en infrastructuur (bijvoorbeeld het elektriciteitsnet).
• Een campagne om op allerlei manieren gas te besparen (de thermostaat structureel 1°C lager).
• Er komt een (gedeeltelijk) afschakeling van bepaalde energie-intensieve industriële sectoren (kunstmest, aluminium, et cetera). Dit is waarschijnlijk de sluitpost van het hele programma, iets wat de industrie begrijpelijkerwijs veel zorgen baart.
Meer kwantitatieve evaluaties van maatregelen om de afhankelijkheid van Russisch gas te verminderen werden recent gepubliceerd door het IEA en de Belgische Bruegel denktank. Let wel: hierbij ging het slechts om een gedeeltelijke vermindering van de gasimport uit Rusland, met ongeveer 30%, en niet om een totale stop.
Bij dit alles is het van belang de factor tijd in de gaten te houden. Op de lange termijn doemt de energietransitie op, en het lagere verbruik van aardgas. Op de korte termijn: deze zachte winter zijn we doorgekomen en bij het lagere zomerverbruik zijn er geen fysieke leveringsproblemen te verwachten (wel zeer hoge prijzen als we de gasvoorraden proberen te vullen). Het probleem is de periode er tussen, het komende decennium. En met name de komende winter. Het is overigens ook geen gegeven dat Poetin die winter haalt, met zijn ondoordachte inval. Het is het lot van autocraten: op den duur nemen ze foute beslissingen omdat ze geen goede informatie meer krijgen (als niemand ze meer durft tegen te spreken of informatie durft te verschaffen die niet goed uitkomt).
Hoe wenselijk is ‘van Russisch gas af’?
Dat is een keuze die een ieder voor zichzelf moet maken. Hopelijk helpt bovenstaande informatie daarbij.
Qua sancties lijkt het zinvol die niet uit te breiden tot sancties die Europa meer pijn doen dan Rusland. Het niet meer afnemen van Russische olie en gas (door officiële sancties of self sanctioning) lijkt contraproductief. De extreme prijsstijgingen waarmee een ontwikkeling in die richting gepaard gaat, betekenen voor Rusland voorlopig eerder meer dan minder inkomsten. Tot nu toe was, met name voor gas, het negatieve volume-effect van een wat lagere Russische export slechtst een fractie van het voor Rusland positieve effect van hogere prijzen.
Op veel kleinere schaal speelt dat bij gemeentes of waterschappen die gevraagd wordt hun gascontract met Gazprom Nederland op te zeggen. Men doet er Gazprom alleen maar een plezier mee. Gazprom kan dat gas, dat het goedkoop moest leveren, bij opzegging van de leververplichting, duur doorverkopen. Goed mogelijk dat dat gebeurt aan een nieuwe leverancier die, om gas te kunnen leveren aan een nieuwe klant (denk aan gemeentes of waterschappen), dat op de spotmarkt zal moeten inkopen. Waarbij de rekening uiteindelijk bij de gemeente of het waterschap terechtkomt, via het hoge tarief dat bij dat nieuwe contract hoort.
Het is wel uitermate zinvol om de afhankelijkheid van Russisch gas binnen een aantal jaren significant terug te brengen, zeg van 40% naar 20%-30%. Het vermindert het prijszettend vermogen en de invloed van Rusland op het gebied van gas. Het is daarom zinvol om, als al het stof is neergedaald, weer een pragmatische werkrelatie met Rusland op te zetten, met oog voor de belangen van beide zijden.
De basissituatie (Rusland heeft gas, de EU verbruikt het, de leidingen liggen er) blijft onveranderd en veroordeelt ons tot elkaar. Een volledig afzien van Russische gasimport lijkt daarmee op de lange termijn onwenselijk. De huidige grote afhankelijkheid van Rusland is dat wel.