Nee, thuisbatterijbezitter, je handelt niet op de onbalansmarkt

De vele media-aandacht maakt waarschijnlijk dat thuisbatterijen in toenemende mate worden aangeschaft door consumenten die dat (groten)deels doen omdat er geld mee kan worden verdiend. Goede voorlichting en handhavend optreden tegen misleiding van consumenten is daarom van belang. Maar daar schort het aan, met financiële risico’s tot gevolg.

Het is inmiddels al weer twintig jaar geleden dat TenneT’s onbalansprijzen als bron van inkomsten en/of besparingen werden aangeboord door relatief kleine partijen. Het zogenaamde passief meeregelen werd vooral door tuinders omarmd, maar ook industriële elektriciteitsverbruikers met flexibiliteit in verbruik of productie, lieten zich niet onbetuigd. TenneT hielp daarbij een handje door accuratere near real time informatie over inzet en prijzen van regelvermogen te publiceren. Dat voor het grotere goed, want de Elektriciteitswet schrijft voor dat programmaverantwoordelijke partijen zich moeten gedragen overeenkomstig het vooraf ingediende programma.

Echter, omdat passief meeregelaars het grootste deel van de tijd een waardevolle bijdrage leverden aan het handhaven van de balans op het transportnet, werd daar al snel niet meer zwaar aan getild. Of dat ook voor de komende jaren zo blijft, valt nog te bezien. De elektriciteitssector is namelijk ingrijpend veranderd. Die veranderingen kunnen door de opkomst van thuisbatterijen nog in een stroomversnelling terechtkomen. Het is daarom om meerdere redenen zaak die veranderingen in goede banen te leiden.

Thuisbatterij heeft de wind in de rug, maar…

Zaken als prijsdalingen, media-aandacht, reclame, pakket-aanbiedingen door leveranciers, potentiële btw-teruggave op aankoop en vooral de introductie van forse terugleverkosten door energieleveranciers, dragen sterk bij aan groeiende populariteit van thuisbatterijen. Dat heeft ook gevolgen voor de doelgroep. Zo werden de eerste Tesla-powerwalls gekocht door enthousiastelingen die willens en wetens (te) veel geld uitgaven omdat ze nu eenmaal zo’n batterij in huis wilden hebben. Afgaande op sociale media en forums zoals die van Tweakers.net, is tegenwoordig ook – of vooral – de mogelijkheid om met de batterij geld te verdienen of te besparen een belangrijke drijfveer voor de aanschaf.

Dat maakt dat goede voorlichting en handhavend optreden tegen misleiding van consumenten snel aan belang winnen. Ook in zoverre thuisbatterijen maatschappelijk gezien nuttig kunnen zijn, is het zaak de ontwikkelingen in de juiste richting te sturen. Een herhaling van het salderingsdrama waarbij een stimuleringsregeling veel te lang in stand wordt gehouden, dient te worden voorkomen.

Handel op de onbalansmarkt?

Met een thuisbatterij kan geld worden verdiend door elektriciteit van eigen zonnepanelen op te slaan en zodoende het aandeel zelfverbruik te verhogen. Echter, de salderingsregeling beperkt de aantrekkelijkheid van die optie, zij het dat dit aan het veranderen is doordat energieleveranciers terugleverkosten hebben geïntroduceerd. Kleinverbruikers met dynamische tarieven worden niet gehinderd door de salderingsregeling en kunnen daarnaast ook laden wanneer uurprijzen op de dagvooruitmarkt laag zijn en ontladen als die prijzen hoog zijn. Dat verdienmodel is echter te mager en dus is er aanvulling nodig: onbalansprijzen!

Sinds januari dit jaar biedt Zonneplan via zijn Nexus thuisbatterij en Frank Energie via het product ‘Slim stroom handelen’ toegang tot de onbalansmarkt. Afgaande op de reacties op het Tweakers forumtopics ‘Zonneplan Nexus thuisbatterij‘ en ‘Frank Energie Slim Handelen‘, verkeren tal van deelnemers in de veronderstelling dat ze werkelijk op een onbalansmarkt handelen. Dat er helemaal niet werkelijk op een onbalansmarkt wordt gehandeld kan worden afgedaan als een definitiekwestie, ware het niet dat het hier kan gaan om een diep onbegrip van de elektriciteitsmarkt in het algemeen en van de contractuele relatie met de energieleverancier in het bijzonder.

Bovendien lijken de leveranciers regelmatig negatieve (dag) resultaten van de producten ‘weg te poetsen’, wat prettig lijkt voor de consument, maar het doet het bewustzijn van de inherente risico’s van onbalansmarkten geen goed. Zo’n onbegrip kan leiden tot het uitgeven van duizenden euro’s die bij beter inzicht in de risico’s mogelijk anders besteed zouden zijn.

Wat wordt verkocht als ‘handelen op de onbalansmarkt’ is in feite kopen van en verkopen aan de exclusieve energieleverancier tegen vigerende onbalansprijzen, al dan niet met toe- en afslagen en momenteel een impliciete verzekering tegen verliezen. Een belangrijk verschil zit in de kwetsbaarheid voor aanpassingen van de productvoorwaarden. Bij handel op een markt kan elk moment de meest gunstige aanbieding worden benut. De eigenaar van de thuisbatterij daarentegen is gebonden aan het contract met de exclusieve energieleverancier. Weliswaar kan van leverancier worden gewisseld als de dienst niet bevalt, maar dat kost tijd en mogelijk is het aanbod van alternatieve producten (te) beperkt. Kopers van thuisbatterijen zouden zich van die kwetsbaarheid bewust moeten zijn voordat ze tot de aanschaf overgaan.

Regeltoestand 2

Bij het zogenaamde handelen op de onbalansmarkt gaat het hier om het eerder genoemde passief meeregelen. Een algoritme stuurt de batterij op een zodanige wijze aan dat geladen wordt als onbalansprijzen naar verwachting laag uitkomen en ontladen als die prijzen naar verwachting hoog zijn. Die collectieve (ont)laadacties veroorzaken namelijk onbalans in de portefeuille van de balansverantwoordelijke partij (BRP) van de leverancier. Die volumes worden tussen TenneT en de BRP verrekend tegen de vigerende onbalansprijzen en kunnen (via de leverancier) aan de batterijbezitter worden doorgesluisd, al dan niet met toepassing van op- of afslagen.

Die prijzen worden echter pas achteraf vastgesteld. Gedurende de regelacties geeft TenneT slechts indicaties af en vooral als gedurende een kwartier de regelrichting omslaat, kunnen vermeende hoge prijzen heel laag uitvallen en omgekeerd. Die zogeheten ‘regeltoestand 2’ treedt steeds vaker op en stelt passief meeregelaars (zoals op de onbalansmarkt handelende thuisbatterijen) voor financiële problemen. Op 4 juli bijvoorbeeld was maar liefst drie kwart van de dag regeltoestand 2 van kracht. In diverse kwartieren gold dat er in plaats van kopen voor min €400 per MWh er juist €900 per MWh betaald moest worden. (Zie ook een eerder Trilemma-artikel over risico’s van regeltoestand 2.)

Mitigerende maatregelen

Regeltoestand 2 kan vermeende winsten laten omslaan in forse verliezen die voor rekening komen van de thuisbatterijbezitter. Wel belooft Frank Energie in de communicatie naar de klanten om maatregelen te nemen en Zonneplan heeft eerder vergelijkbare uitingen gedaan toen verliezen optraden. Er lijkt een vergelijkbaar patroon te ontstaan bij die maatregelen.

Ten eerste wordt de klant geheel of gedeeltelijk financieel gecompenseerd voor de opgetreden verliezen. Dat klinkt natuurlijk bijzonder prettig, maar omdat dit geen contractuele verplichting is van de leverancier, ligt het voor de hand dat deze ‘gunsten’ niet meer worden verleend zodra de producten breed zijn uitgerold. Derhalve wekken die gunsten de indruk dat bezitters van thuisbatterijen alleen kunnen winnen. Nieuwe klanten worden zodoende niet afgeschrikt doordat de reeds bestaande klanten verliezen lijden. Het is immers evident dat leveranciers het financieel compenseren van verliezen op lange termijn niet vol kunnen houden zonder de tarieven voor de dienstverlening fors te verhogen.

Ten tweede wordt beloofd dat de handelsstrategie (vaak ‘middels AI’) wordt ‘verbeterd’. Meer terughoudendheid bij het creëren van onbalans beperkt de winstkansen, wat ook geldt voor het sneller stoppen met creëren van onbalans als regeltoestand 2 dreigt op te treden. Ook de ruimte om de onbalanspositie achteraf te verkleinen door ex-post intradayhandel is beperkt.

De beste mitigerende maatregel is om gesommeerde capaciteit van thuisbatterijen als ‘verzamelaar van capaciteit’ oftewel als aggregator aan te bieden aan balansverantwoordelijke partijen en partijen die balanceerproducten leveren aan TenneT (BSP’s). Dat kan geld opleveren, omdat deze partijen dan een premie betalen voor het recht om de capaciteit daadwerkelijk te mogen benutten. Die vrij nieuwe marktrol van aggregator is immers door de EU ingevoerd in het kader van ’empowering’ van de consument.

Helaas heeft men daarbij verzuimd de consument zelf te laten meebeslissen. Het kan namelijk heel wel zijn dat aanbieders van thuisbatterij-handelsmanagement die rol van aggregator vervullen zonder de consument daarvan op de hoogte te stellen. Ter vermijding van misverstanden wordt hierbij nadrukkelijk gewezen op het woord “kan” want er zijn momenteel geen aanwijzingen dat dit aan de hand zou zijn. Maar het kan dus wel, want de consument heeft namelijk de controle over de batterij overgedragen aan de dienstverlener. Dat volstaat om de capaciteit te kunnen benutten, voor passief meeregelen of voor geheel of gedeeltelijk te vermarkten als energie- en/of capaciteitsproduct.

Een wezenlijk probleem daarbij is dat de consument alleen achteraf kan zien hoe de batterij is ingezet, maar niet of daar ook aan de voorkant al geld mee is verdiend. Anders gezegd, de doorgezette opbrengsten zijn voor de bezitter volledig abracadabra en het kan heel wel zijn dat partijen zoals Zonneplan en Frank Energie de batterijen gebruiken in eigen voordeel. Op zichzelf hoeft dat overigens geen probleem te zijn als concurrentie tussen aanbieders er toe dwingt om zoveel mogelijk inkomsten naar de bezitters terug te sluizen. Maar het aantal aanbieders is daarvoor momenteel te beperkt en de producten niet transparant en zelfs nog aan verandering onderhevig, zoals geïllustreerd door wijzigingen die Frank Energie onlangs doorvoerde.

Bijdrage congestiemanagement?

Thuisbatterijen kunnen het transportnet ontlasten, zeker indien zelf opgewekte energie wordt opgeslagen en later wordt gebruikt. Door de huidige financiële prikkels, met name voortkomend uit de salderingsregeling en de vorm van de nettarieven (‘capaciteitstarief’), biedt dat echter geen aantrekkelijke businesscase. Indien de batterijen echter primair worden ingezet als ‘handelsproduct op de onbalansmarkt’, zoals bij de eerder geschetste producten het geval is, zal het op gezette tijden ook de netcongestie versterken. Netbeheerder Liander oppert daarom door middel van vergoedingen het (ont)laadgedrag van thuisbatterijen in de richting van netontlasting te sturen.

Wellicht goed bedoeld, roept de suggestie wel de vraag op waarom Liander in deze situatie wél denkt op straat of wijkniveau scherp op netbelasting te kunnen sturen (aannemende dat Liander publiek geld alleen doelgericht wil inzetten) terwijl tal van grote aansluitingen het moeten doen met capaciteitsbeperkingen met een vast tijdsvenster die veel weghebben van met een kanon op een mug schieten. Door bijvoorbeeld voor elke dag afname uit het net te verbieden tussen 16.00 uur en 19.00 uur kan heel wel met enige of zelfs met grote regelmaat netcongestie worden voorkomen. Echter, het moet heel raar lopen als dat elke dag in de zomerhelft van het jaar het geval is. Ergo, zeer waarschijnlijk wordt op gezette tijden overbodige beperkingen opgelegd. Vanuit het oogpunt van optimale inzet van schaarse middelen, ligt het dus meer voor de hand dat netbeheerders eerst bij hoog- en middenspanning scherper in de wind gaan varen, voordat op straatniveau actuele netbelastingen worden gemeten en desgewenst bijgestuurd. 

Anderzijds, als thuisbatterijen storm zouden gaan lopen, kunnen de congestieproblemen snel toenemen. Het is dus op zichzelf een goede zaak dat netbeheerders daar nu al naar kijken en maatregelen voorbereiden om problemen te kunnen beheren. In zoverre thuisbatterijen ook macro-economisch en systeemtechnisch nuttig zijn, kunnen vergoedingen voor flexdiensten aan netbeheerders zelfs een bijdrage leveren aan een positieve businesscase voor thuisbatterijen.

Congestiemanagement hoort echter geen verdienmodel te zijn want het gaat in feite om een inperking om op de markt vrij actief te zijn, een inperking die moet worden vergoed.

Afsluitend

Door toenemende media-aandacht voor thuisbatterijen, reclame en advertorials inbegrepen, neemt ook het aantal kleinverbruikers met belangstelling in eventuele aanschaf toe. Voor de elektriciteitsmarkt is dat waarschijnlijk gunstig omdat batterijen kunnen bijdragen aan het dempen van prijsdalen en afvlakken van prijspieken.

Daarbij geldt wel dat grote installaties per kWh goedkoper zijn en normaliter ook beter inspelen op marktprijsontwikkelingen dan een grote hoeveelheid kleine installaties. Grote batterijen bieden echter niet de emotionele waarde die consumenten kunnen ontlenen aan de voldoening van het beschikken over een eigen batterij.

Maar, te verwachten valt dat de media-aandacht ertoe zal leiden dat thuisbatterijen in toenemende mate worden aangeschaft door consumenten die dat (groten)deels doen omdat er geld mee kan worden verdiend. Van een product voor nerds, hobbyisten en voorlopers, verandert de thuisbatterij in een gangbaar consumentenproduct. Daarom horen ook de gangbare regels voor bescherming van consumenten goed te worden nageleefd en door ACM te worden gehandhaafd.

Daar schort het nu aan, met het risico dat consumenten duizenden euro’s uitgeven aan een product, soms zelfs gefinancierd door gemeentelijke leningen waarvan ze verwachten die snel terug te kunnen verdien door flinke winsten, maar waarvan de onderliggende (markt)risico’s dit hoogst onzeker maken.