Nederland heeft een missie nodig

Nederland mist een nationale missie om de energietransitie te versnellen, wat leidt tot stagnatie in industriële verduurzaming, waterstofontwikkeling en de uitrol van warmtenetten. Gebrek aan visie en leiderschap bij politiek en overheid, versterkt door de ambtenarencarrousel en overmatig gebruik van consultants, belemmert consistente beleidsvoering.

Alleen met een missiegedreven aanpak – met duidelijke doelen, kennisopbouw binnen de overheid en consistente keuzes – kunnen we bedrijven mobiliseren en de transitie succesvol maken. Het is tijd om de verduurzaming van Nederland aan te pakken met ambitie en daadkracht, zoals bij een maanmissie.

De tijd rond de jaarwisseling is een moment van reflectie. Helaas moeten we constateren dat het niet goed gaat met de energietransitie in Nederland en Noordwest-Europa. De voortgang hapert op meerdere fronten: de businesscase voor offshore wind staat zwaar onder druk door stijgende kosten en een grillige elektriciteitsprijs. Tegelijkertijd blijft de opschaling van waterstofproductie en -gebruik sterk achter bij de verwachtingen van enkele jaren geleden. De ontwikkeling van een waterstofbackbone, essentieel voor de transitie, is (zie de recente planningupdates van Gasunie) flink vertraagd. Ook andere cruciale onderdelen van de transitie – zoals elektrificatie, netversterking en de verduurzaming van de gebouwde omgeving – verlopen te traag.

Deze problemen zijn niet slechts operationeel van aard, maar wijzen op een dieperliggende oorzaak: Nederland mist een nationale missie om de energietransitie te sturen.

Inspiratie onder de kerstboom

Tijdens de kerstdagen las ik Mission Economy van Mariana Mazzucato, een boek dat me inspireerde om scherper naar onze aanpak van de energietransitie te kijken. Mazzucato legt uit hoe grote maatschappelijke uitdagingen kunnen worden aangepakt door ze te benaderen als een missie: met een helder doel, sterke visie en consistent leiderschap dat alle betrokken partijen mobiliseert. Een overheid heeft daarbij de rol om de markt te maken, wat verder gaat dan enkele stimuleringsmaatregelen.

De lessen uit dit boek zijn direct toepasbaar op onze situatie. Nederland pakt de energietransitie niet aan als een nationale missie. In plaats van een gezamenlijke visie te creëren, blijft de overheid hangen in het reageren op marktfalen met subsidies en regelgeving. Bedrijven zijn opportunistisch en pakken alleen projecten op die direct een sluitende businesscase hebben, wat leidt tot versnippering en een gebrek aan consistentie. Dit patroon houdt ons gevangen in stilstand, terwijl juist een missiegedreven aanpak het verschil kan maken.

Waarom het ontbreekt aan visie

Het gebrek aan visie bij de overheid is niet alleen politiek van aard, maar komt ook voort uit structurele problemen in het beleidsapparaat. De ambtenarencarrousel voor topambtenaren zorgt ervoor dat beleidsmakers vaak onvoldoende expertise hebben over de dossiers waar ze verantwoordelijk voor zijn. Ze zijn gericht op het leiden van de organisatie in plaats van het leiden van inhoudelijke dossiers. Dit draagt niet bij aan het ontwikkelen van een eigen visie en strategische, lange termijnplannen.

Daarnaast ontbreekt het aan een cultuur van kennisopbouw binnen de overheid. Beleidsvorming en strategie worden te vaak uitbesteed aan consultants. Hoewel zij waardevolle input kunnen leveren, missen zij de continuïteit en diepgaande betrokkenheid die nodig zijn om een missie structureel te verankeren. Ook deze werkwijze zorgt wellicht voor doelmatig uitgevoerde projecten en studies, maar draagt niet bij aan de broodnodige eigen visie en lange termijnplannen.

Het tempo van industriële verduurzaming in Nederland is hiervan een pijnlijk voorbeeld. Ondanks grote ambities en aangekondigde projecten blijft daadwerkelijke uitvoering achter, omdat de overheid onvoldoende duidelijke keuzes maakt over bijvoorbeeld welke industrieën prioriteit (en daarmee ook de financiële middelen) krijgen of hoe infrastructuurontwikkelingen gecoördineerd moeten worden. Deze inconsistentie ontmoedigt bedrijven en remt de vooruitgang.

Wat er moet gebeuren

1. Een nationale missie formuleren
   Waarom? Een nationale missie biedt een helder en ambitieus doel waar overheid, bedrijfsleven en burgers gezamenlijk naartoe kunnen werken. Het voorkomt versnippering en geeft richting aan investeringen, innovatie en beleid. Denk aan doelen zoals het realiseren van een volledig operationele waterstofbackbone vóór 2030 of het halveren van industriële CO₂-uitstoot binnen tien jaar. Een missie dwingt ook tot scherpe keuzes in de uitvoering: niet alles kan tegelijk, maar focus op een gemeenschappelijk doel maakt een transitie haalbaar.
2. Visie en leiderschap bij de overheid
   Waarom? Visie en leiderschap zijn cruciaal om vertrouwen te winnen en consistent beleid te voeren. De overheid moet met inhoudelijke kennis bedrijven mobiliseren, niet selecteren. Dit betekent dat topambtenaren de expertise moeten hebben om scherpe beleidskeuzes te maken, zoals het prioriteren van transitie in bepaalde industriesectoren boven minder urgente projecten. Alleen met een sterke kennisbasis kan de overheid als regisseur optreden en zorgen voor focus in de uitvoering.
3. Beleid in eigen huis uitvoeren
   Waarom? Beleidsvorming vraagt om continuïteit en eigenaarschap. Als de overheid afhankelijk blijft van consultants, raakt kennis versnipperd en gaat cruciale expertise verloren. Door beleid in eigen huis te ontwikkelen, bouwt de overheid een robuuste kennisbasis op, die nodig is om consistent en daadkrachtig te handelen. Dit verlaagt ook de kosten en versterkt de regierol van de overheid in de uitvoering van de missie.
4. Markten creëren en bedrijven mobiliseren
   Waarom? Het is niet genoeg om bedrijven alleen te faciliteren; ze moeten worden gemobiliseerd rond een gezamenlijk doel. Dit vraagt om consistent beleid en duidelijke lange termijnkaders. Het uitblijven van grootschalig gebruik van duurzame moleculen illustreert de noodzaak hiervan: hoewel de overheid enkele subsidiemogelijkheden biedt, ontbreken duidelijke prioriteiten, zoals welke industriesectoren preferente toegang krijgen tot infrastructuur en financiële middelen. Deze inconsistentie remt bedrijven, terwijl ze juist met een scherpe koers en zekerheid sneller kunnen investeren.

Een oproep tot actie

De energietransitie kan niet langer voortmodderen. Nederland heeft een nationale missie nodig, met visie en leiderschap om de koers te bepalen. Zonder die missie blijven we hangen in versnippering en stagnatie. De overheid moet keuzes maken: niet door specifieke bedrijven te bevoordelen, maar door markten te creëren en bedrijven te mobiliseren rond gemeenschappelijke doelen. Hiervoor is eigen kennis en visie bij de overheid essentieel. De energietransitie en de daarvoor benodigde innovatie en investeringen overlaten aan de markt is een doodlopend spoor.

Laten we de uitdaging benaderen met de ambitie en daadkracht van een maanmissie. De verduurzaming van Nederland kan niet langer wachten – het is tijd voor actie.