Soms vragen mensen wat er in je leven is veranderd tijdens corona. Bij mij steken er twee zaken echt ver bovenuit: de (bevoorrechte) mogelijkheid om ‘s ochtends een les in de sportschool te volgen (en mijn werkdag zo te verschuiven) en het luisteren naar podcasts. Ik had werkelijk waar nooit iets anders dan muziek geluisterd met mijn koptelefoon. Twee weken terug op maandag had ik mijn column net ingestuurd en zat ik op de fiets naar de sportschool een podcast te luisteren. Ik heb me net niet omgedraaid om per direct een nieuwe column te gaan tikken. Want wat heb ik me op de fiets lopen opwinden!
Je hebt mensen die, naast hun gewone baan, een minor in Virologie hebben gevolgd in 2020 en zich sinds februari van dit jaar hebben laten omscholen in Krijgswetenschappen met een specialisatie in Politicologie van het Voormalige Oostblok. En je hebt energie-experts zoals ik, die eigenlijk van niets anders iets weten en zich dus graag laten bijpraten over actuele dossiers door mensen die er zelf voor gestudeerd hebben. Ik ben dus één van de vele (geïmporteerde) Nederlanders die tegenwoordig in slaap vallen met de stemmen van Arend Jan Boekestijn en Rob de Wijk.
Een wereld gaat dan voor mij open: over conflicten die al veel langer broeden, allianties tussen landen waarvan ik niet eens vermoedde dat ze van elkaars bestaan afwisten, duistere deals en de rol van het westen in het geheel. Fascinerend en ook een beetje eng. Omdat de oorlog voortduurt heeft de podcast eens in de zoveel tijd een gast aan tafel om de implicaties en ramificaties van het conflict te bespreken. En aangezien wij vooral getroffen worden door de gevolgen van het conflict en van de opgelegde sancties voor ons energiesysteem gaat het weleens over al dan niet vloeibaar aardgas, olie, energiebesparen, elektriciteit en… de energietransitie.
Want ineens weerklonk in mijn oren een bekende stem: die van Kees Vendrik, ooit voorzitter van de onderhandelingstafel elektriciteit, waar ik aan deelnam, en nu opvolger van “Paus Nijpels” als bewaker van de voortgang van de uitvoering van het Klimaatakkoord. En wat was dat in mijn ogen een armoedig gesprek. Het leek alsof Vendrik de schuld op zich moest nemen van de hoge prijzen, de energiearmoede en het stilleggen van productie bij de industrie. Zo moest hij de volgende vragen beantwoorden: “De komende drie à vier jaar is gas cruciaal, nu doen wij net alsof het zonder gas kan. Wij weten niet hoe wij de komende winter doorkomen?” En dat is nou net hetgeen waar het Klimaatakkoord niet over ging.
Ik heb een paar ongemakkelijke zaken voor jullie op een rijtje gezet:
– Het Klimaatakkoord en de mensen die werken aan de energietransitie zijn niet verantwoordelijk voor het niet goed investeren in voorzieningszekerheid.
– Het Klimaatakkoord en de mensen die werken aan de energietransitie valt niets te verwijten over het tekort aan (zeldzame) metalen.
– Het Klimaatakkoord en de mensen die werken aan de energietransitie zijn niet de oorzaak van het tekort aan technici.
– Het Klimaatakkoord en de mensen die werken aan de energietransitie voelen zich totaal niet aangesproken als het gaat om de huidige energiecrisis.
En waarom is dit ongemakkelijk? Omdat het betekent dat je de schuld elders moet neerleggen, het spijt me zeer. En in mijn ogen is de schuld te vinden bij de diepgewortelde overtuiging dat de heilige markt dankzij de Smithsiaanse onzichtbare hand kan blijven zorgen voor investeringen in kerncentrales, gasopslagen, LNG-terminals en gaswinning of langetermijngasinkopen vanuit verre landen. Well guess what? Het werkt niet zo.
Als je 100% zeker zou zijn dat de markt zich als markt zou mogen gedragen met een stabiel overheidskader en de markt expliciet verantwoordelijk zou maken voor leveringszekerheid door regelgeving bijvoorbeeld, zou je dit inderdaad een veilige aanname kunnen noemen. Maar de energiemarkt is er één van ingrijpen, terugtrekkende bewegingen, aarzelingen en onvoorspelbare beleidscoups. Als de afgelopen zes maanden ons iets heeft laten zien, is het dat wel. Plafonds, revenue-caps, price caps, versnelde vergunningstrajecten: never a dull moment.
Ik ben, om mijn punt te ondersteunen, toch maar op zoek gegaan naar de stukken. Wat was precies destijds bijvoorbeeld aan de voorzitter van de Elektriciteitstafel door Minister Eric Wiebes (Economische Zaken en Klimaat, VVD) als opdracht meegegeven: “Als resultaat van de sectortafel Elektriciteit moeten afspraken gemaakt worden waarmee duidelijk is hoe de indicatieve reductieopgave van 20 megaton in 2030 gerealiseerd wordt, waarbij duidelijk is welke maatregelen genomen worden, hoe deze maatregelen geïnstrumenteerd worden, wat hierbij de financieringsinstrumenten zijn en wat de rollen van verschillende partijen hierbij zijn.”
Nergens staat het woord voorzienings- of leveringszekerheid. Nergens staat dat Vendrik en de rest van de tafel ervoor moeten zorgen dat het licht aanblijft, nergens in de brief staat dat wij de afhankelijkheid van derde landen moeten verminderen. Sterker nog, de minister vertelde in zijn brief het volgende: “Van de reductie die in de elektriciteitssector moet worden gerealiseerd, wordt een belangrijk deel ingevuld door het introduceren van een verbod op elektriciteitsproductie met kolen. De aanpak rond de kolencentrales zal geen onderdeel zijn van het Klimaatakkoord, maar door het kabinet worden gerealiseerd”. Oftewel, alhoewel Vendrik in de podcast bereid lijkt te zijn de schuld van het sluiten van de kolencentrales op zijn conto bij te schrijven: het was zijn werk niet. Sterker nog: aan de tafel elektriciteit bijvoorbeeld is heel duidelijk gevraagd of er snel een studie kon komen over de noodzaak tot (CO₂-vrije) back-up-voorziening en over de vraag of de markt voorzieningszekerheid uit zichzelf zou gaan oplossen.
Aan de Klimaattafels moest worden gerekend hoe een versnelling in de verduurzaming van Nederland kon worden bereikt, moest worden geïnventariseerd waar de pijn zat, welke barrières men in de praktijk ervoer. Hoe de financiering slimmer kon en wat het beroep op de arbeidsmarkt ging worden. De knelpunten werden benoemd, de lijstjes gingen over tafel, er werden subtafels ingericht om dieper op de knelpunten in te gaan. Verruim de subsidies! Maak afspraken met de industrie! Let op dat de netbeheerders op tijd opschalen! Regel gebouwgebonden financiering! Ga zo maar door.
Wetswijzigingen nemen tijd in beslag, omdat wij leven in een democratie, maar ook omdat wij nog veel ruimte laten aan lobby in combinatie met niet altijd gefundeerde weerstand en angsten. Warmtepompen maken lawaai, van windmolens kun je ziek worden, het kernafvalprobleem is onoplosbaar, zonne-energie is funest voor biodiversiteit, ze komen de gaskraan in je meterkast dichtdraaien, de industrie draait niets bij. Met het Klimaatakkoord heeft het kabinet reuzenstappen beloofd, maar wordt gedwongen om de zevenmijlslaarzen in de kast te laten. Dus ja, de conclusie is dat wij nu met een halfbakken energietransitie zitten. Lang niet vergevorderd genoeg om de pijn van de oorlog & sancties niet te voelen, maar net te ver om er zeker van te zijn dat wij nog ergens op terug kunnen vallen.