Trilemma

De roep om meer regie in de energietransitie is luid. Het gaat immers niet snel genoeg. Maar een transitie laat zich niet makkelijk sturen. In een recent verschenen essay wordt het perspectief van het ecosysteem gebruikt om te analyseren hoe het energielandschap in elkaar zit en welke sturing daarbij past. Toch blijkt het niet makkelijk om concrete aanbevelingen te doen.

Met een afnemende invloed van de coronapandemie, en een daarmee aantrekkende vraag, zag ontstond gedurende de eerste helft van 2021 een nieuwe situatie op de internationale gasmarkten. Deze sloegen toen om van ruim naar krap. Met die krappere markten op de achtergrond begon Poetin aan een ongewis avontuur, met grote gevolgen voor de Europese gasmarkt.

Het regeerakkoord heeft €1 mrd vrijgemaakt voor CO₂-vrij regelbaar vermogen, om zo te zorgen voor een zekere elektriciteitsvoorziening op momenten zonder energie uit wind en zon. Een studie vanuit het uitvoeringsoverleg Klimaatakkoord bevestigde deze wens tot subsidies nog eens. De behoefte aan regelbaar vermogen wordt in dat rapport echter opgeklopt en alternatieven voor centrales niet beschouwd of weggezet. Daarmee dreigt een eenzijdige en onnodig dure route.

De Europese Commissie wil Europa door de energiecrisis loodsen met een pakket aan maatregelen. Eén van die maatregelen is het besparen van energie. De grote vraag is natuurlijk wel hoe die besparingen gerealiseerd gaan worden. Dat mede omdat juist elektrificatie kan helpen om energie te besparen.

Het zijn bijzondere tijden. Sinds de liberalisering van de Europese elektriciteitsmarkt in 1999 is er doorlopend gediscussieerd over de vraag of marktwerking en leveringszekerheid wel samen kunnen gaan. Nu staan we bij een splitsing. Wordt er gekozen voor marktwerking zonder ingrijpen of wordt er gesleuteld aan de markt om de prijzen te drukken?

Eind 2020 en begin 2021 begonnen de gasmarkten geleidelijk aan om te slaan van ruim naar krap. Daaraan lagen veel factoren ten grondslag, zoals de afnemende rol van kolen en kernenergie, de afnemende gasproductie in Europa, een minder snel groeiende wereldwijde LNG-capaciteit en een weer aantrekkende energievraag toen de invloed van de coronapandemie op de economie minder begon te worden.

Vanaf het begin van de liberalisering van de gasmarkt heeft de EC/EU aandacht geschonken aan het belang van een gezamenlijke aanpak bij het veiligstellen van de leveringszekerheid. Nederland, gezegend met relatief veel productie en opslagcapaciteit, uitwisselbaarheid van kolen- en gascentrales, een LNG-terminal, forse grensoverschrijdende transportcapaciteit en bovenal, het zeer flexibele Groningenveld, trachtte op gezette tijden zaken als onderlinge solidariteit af te zwakken. Die zou immers slechts één kant op kunnen werken.

Vele taboes zijn geslecht door de gascrisis na de Russische invasie in de Oekraïne. Kolencentrales mogen meer draaien, de import van het vuile LNG krijgt ruim baan, het sluiten van kerncentrales staat bij de buurlanden weer ter discussie, het ophogen van de winning van Groninger gas is een optie en de ongezonde houtkachel maakt een kritiekloze opmars. Maar aan één taboe durft bijna geen politicus zich nog te branden en dat is de stook van biomassa in centrales voor warmte of elektriciteit. Door dit taboe blijven veel woningen langer afhankelijk van duur fossiel gas en is het lastiger om onafhankelijk van Rusland te worden.

De ACM geeft in enkele recente besluiten aan dat zij de belangen van netbeheerders en aangeslotenen tegen elkaar moet afwegen. Dat lijkt logisch. Als die belangen worden afgewogen en ACM een redelijk midden weet te vinden, lijkt er sprake van deugdelijke besluitvorming. Toch is dat niet het geval.

De Consumentenbond roept minister Jetten op actie te ondernemen tegen te lage vergoedingen voor teruggeleverde elektriciteit. De minister zou daarom een ondergrens moeten vaststellen. Met die oproep gaat de Consumentenbond er aan voorbij dat Jetten ook een bovengrens voor de terugleveringsvergoedingen heeft aangekondigd ter bescherming van alle consumenten. Voor de energiemarkt zou het een goede zaak zijn als de Consumentenbond zich die denk- en werkwijze eigen maakt.

Energieleveranciers die hun inkoop zo goed mogelijk willen laten aansluiten op de verwachte verkoop, ondervinden ernstige hinder van de richtsnoeren Redelijke Opzegvergoedingen Vergunningshouders (Rover). Consumenten mogen voortijdig uit een vasteprijscontract stappen maar moeten dan wel een vergoeding betalen. In de richtsnoeren schrijft ACM (kort door de bocht) voor dat maximaal €50 per resterend contractjaar per product in rekening mag worden gebracht.

Op 14 juli bracht Gasunie een scenario uit voor de gevolgen van het stoppen van de Russische gasexport naar Europa. Het Gasunie-scenario leidde tot veel discussie. Veel van die discussie, en kritiek, had Gasunie zich kunnen besparen als men de titel van het persbericht wat minder stellig had gemaakt.

Afgelopen week kwam er een nieuw IEA gas market report uit. Uiteraard was er hierin aandacht voor de grote uitdaging die Europa nu te wachten staat: hoe, met minder of geen Russisch gas, de komende winter door te komen? Maar de aandacht gaat ook uit naar de afgelopen jaren: hoe is Europa in deze situatie terechtgekomen? En naar de komende jaren waar de IEA, net als de gasmarkten zelf, nu voor gasprijzen uitgaat van: “higher for longer”.

Alweer een maand geleden publiceerde Acer, het EU-agentschap voor de samenwerking tussen toezichthouders, concept kaderrichtsnoeren voor vraagrespons. Deze richtsnoeren zijn de opmaat voor een nieuwe Europese netcode. Vraagrespons wordt steeds belangrijker, maar nut en noodzaak van deze netcode is allesbehalve evident.

De succesvolle kostprijsreductie van wind op zee is te danken aan schaalvergroting: grotere turbines, grotere parken, dikkere kabels en grotere converterplatforms. Richting 2030 vindt opschaling plaats van het huidige 700 MW wisselstroomplatform naar het 2 GW gelijkstroomplatform. Energie-eilanden zullen in de loop van de jaren ’30 de volgende stap zijn in het behalen van schaalvoordelen bij wind op zee.