Afgelopen week kwam er een nieuw IEA gas market report uit. Uiteraard was er hierin aandacht voor de grote uitdaging die Europa nu te wachten staat: hoe, met minder of geen Russisch gas, de komende winter door te komen? Maar de aandacht gaat ook uit naar de afgelopen jaren: hoe is Europa in deze situatie terechtgekomen? En naar de komende jaren waar de IEA, net als de gasmarkten zelf, nu voor gasprijzen uitgaat van: “higher for longer”.
2012-2019: een snelle toename van de afhankelijkheid van Russisch gas
De EU afhankelijkheid van Russisch gas nam van 2012 tot 2019 snel toe, van ongeveer 30% naar 45%. Binnen de gaswereld was dat een bron van zorg; zowel voor bedrijven als Gasunie, voor adviesorganen als de Mijnraad en voor denktanks als HCSS. De politieke interesse hiervoor was echter klein. De stijging tot 45% werd opgemerkt, maar er kwam geen adequate reactie op. Er was vertrouwen dat marktwerking en een potentieel hogere invoer van LNG (vloeibaar gemaakt gas) voldoende tegenwicht en verzekering zouden vormen. Men concentreerde zich op de, inderdaad hoogst noodzakelijke, transitie naar een nieuw energiesysteem, maar verwaarloosde de aandacht voor de leveringszekerheid en betaalbaarheid van het oude fossiele systeem.
Dat deze afhankelijkheid zo is toegenomen komt vooral door de snel afnemende gasproductie in de EU. Dat werd weer voornamelijk veroorzaakt door de snel afnemende Nederlandse gasproductie.
De toegenomen afhankelijkheid van Russisch gas heeft de Russische positie, zowel in geopolitiek opzicht als in financieel opzicht (het droeg in hoge mate aan het toenemen van de invloed van Gazprom op de gasprijs), versterkt. Dat dit geen enkele rol heeft gespeeld bij de besluitvorming rond het sluiten van het Groningen veld mogen wij ons zelf, als samenleving, in Nederland aanrekenen.
2020-2022: de ene crisis na de andere
In 2020 nam de Russische export naar Europa af, om te voorkomen dat de gasprijs (bij een dalende gasvraag door Covid-19) helemaal zou instorten. Toen in 2021 de gasvraag weer aantrok, koos Poetin ervoor om de leveringen niet weer op te voeren. Integendeel, vanaf zomer 2021 draaide Rusland de kraan beetje bij beetje dicht. Indertijd was er in eerste instantie de discussie in hoeverre dit was om technische, financiële of politieke redenen. Achteraf kunnen we concluderen dat dit politieke redenen waren.
Zomer 2021 ging Gazprom er toe over (vrijwel) te stoppen met de verkopen op spot basis. Herfst 2021 ging het Gazprom ESP platform voor spot verkopen zelfs volledig dicht. In 2022 werden eerst de leveringen aan Polen en Bulgarije stop gezet. Daarop volgden leveringen aan Nederland (Gasterra) en Denemarken (Ørsted). Hierbij ging het om contracten met relatief kleine volumes die binnen afzienbare tijd zouden aflopen.
De laatste weken kwamen de ontwikkelingen echter in een stroomversnelling. Grote afnemers in Duitsland en Italië, met nog lang doorlopende contracten, kregen nu ook substantieel minder geleverd. Nord Stream 1, de leiding die tot nu toe steeds op volle kracht draaide (ongeveer 60 miljard kuub op jaarbasis), ging terug naar 40% van de capaciteit. Alle Europese retoriek ten spijt (“wij gaan zo snel mogelijk van het Russisch gas af”): het is Poetin die hier de tijdslijn bepaalt. Anders dan bij olie zit bij het dicht draaien van de gaskraan Poetin achter het stuur. De EU is hier een machteloze passagier op de achterbank.
Het gevolg is dat de gasprijzen verder zijn gestegen. Eerder zagen we dergelijke niveaus bij relatief kort durende prijspieken in december 2021 en februari 2022. Nu lijken de gasprijzen meer structureel naar een nog hoger niveau te gaan. Daarbij lijkt het dat de markt een niet meer in gebruik nemen van Nord Stream 1, na het van 11 tot 21 juli geplande onderhoud (een onderhoud dat reeds lang gepland stond en elk jaar rond deze tijd plaats vindt), in eerder geval gedeeltelijk heeft ingeprijsd. Een volledige stop betekent een grotere opgave om de gasopslagen voor de winter volledig te vullen en een grotere uitdaging de komende winter door te komen.
Recent publiceerde de Bundesnetzagentur, de Duitse toezichthouder, een aantal scenario’s voor de vulgraad van de Duitse gasopslagen komende winter. Gevarieerd werden de invoer van Russisch gas (op het huidige lage niveau of in het geheel niet), de doorvoer naar andere Europese landen, de invoer van LNG en een 20% additionele vermindering op het industriële verbruik. Bij zes van de zeven scenario’s wordt het krap. Bij drie van de zeven zijn er aan het eind van de winter daadwerkelijke tekorten. Ongetwijfeld worden dit soort scenario’s nu ook door Gasunie en het ministerie van EZK gemaakt. Een grote onzekerheid voor Nederland is daarbij de uitvoer naar andere Europese landen, met name Duitsland. Met een Europese gasmarkt en vele leidingen tussen Nederland en Duitsland, zitten wij in hetzelfde schuitje als Duitsland (ook al is het aandeel Russisch gas in Nederland beduidend lager).
Veel hangt er dus van af of de gasstroom door Nord Stream 1 later deze maand na het geplande onderhoud weer wordt hervat:
• Wat daarvoor spreekt: de huidige 25% van de normale gasstroom (waarbij 2019, het laatste ‘normale’ jaar, als referentie dient) heeft een prijs die nu ongeveer tien keer zo hoog is als de gemiddelde prijs tussen 2015 en 2020. Poetin zit nu in de sweet spot (vanuit financieel oogpunt): Europa pijn doen, en er ook nog steeds goed aan verdienen.
• Wat daartegen spreekt: het gaat Poetin niet zozeer om de financiën (hij is afgelopen jaar binnengelopen aan olie en gas), maar om zijn geopolitieke doeleinden. Geld is daarbij niet meer dan een middel. Maximaal pijn doen in Europa (en daarbuiten) en verdeeldheid zaaien, past bij een snel volledig dichtdraaien van de kraan.
Het heeft weinig zin hier lang bij stil te staan. Wij moeten ons voorbereiden op alle scenario’s; met name ook het zwartste. Kunnen wij uitsluiten dat Poetin ook de oliekraan helemaal dicht draait?
Bij de huidige contractbreuken van Gazprom kunnen Europese gasleveranciers in grote problemen komen. Dat geldt met name voor die leveranciers die nog oude, olie-geïndexeerde contracten met Gazprom hebben. Een bedrijf als Uniper heeft nu twee problemen:
• De recente hoge verliezen, orde van grootte €1 mrd per maand, omdat het gas dat Gazprom nu niet levert tegen veel hogere prijzen nu op de spotmarkt moet worden ingekocht.
• De hoge margin calls om in deze markt met extreem hoge prijzen te kunnen handelen en risico’s af te dekken.
Men kan wel hedgen tegen allerlei toekomstige potentiële prijsontwikkelingen, maar hedgen tegen een contractbreuk, zoals die door Gazprom nu wordt gepleegd, is niet mogelijk.
De discussie richt zich vaak op mogelijke fysieke tekorten en een gecontroleerd afschakelen van gasverbruikers. In werkelijkheid zal men veel meer de harde hand van de markt gaan zien. Het voorportaal van fysieke tekorten zijn extreem hoge prijzen; een fase die al is ingegaan. Partijen haken af omdat ze het gas niet meer kunnen betalen. Leveringszekerheid wordt een kwestie van wie er de diepste zakken heeft. Fysieke tekorten kunnen optreden, met name aan het eind van de winter, maar ook zonder dat het zo ver komt is er een groot probleem.
Wereldwijd verliezen landen als Sri Lanka, Pakistan en Bangladesh, in de strijd om steeds duurdere diesel en LNG, het van Europa. Binnen Europa zal een armer Zuidoost-Europa het straks van een rijker Noordwest-Europa verliezen. Binnen Nederland verliezen armere mensen en bedrijven het van rijkere. Aan de overheid de taak dit proces bij te sturen, zodat voor armere mensen de pijn verlicht wordt en dat voor onze samenleving onontbeerlijke sectoren, denk aan de kunstmestindustrie, niet uitvallen.
Van de door TNO gepubliceerde lijst van opties om de afhankelijkheid van Russisch gas in Nederland te verminderen, heeft men de makkelijke maatregelen al genomen. Wat overblijft zijn de pijnlijke en meer controversiële maatregelen: meer produceren in Groningen en het afschakelen van industriesegmenten. Als Poetin de gaskraan werkelijk dichtdraait is het beter om nu, deze zomer al, te beginnen met het op beperkte schaal produceren in Groningen. Men hoeft dan minder hoogcalorisch gas te importeren om om te zetten in laagcalorisch gas. Wachten tot komende winter is te laat.
Groningen gaat niet het probleem van hoge gasprijzen oplossen. Maar het draagt, net als bijvoorbeeld meer stroom uit kolen (en een langer doordraaien van bestaande Duitse kerncentrales, mocht dit nog lukken) wel bij aan een oplossing. Een productie van 12 miljard kuub op jaarbasis zal misschien rond de 5% tot 10% van de gasprijs afhalen. De stelling van staatssecretaris Hans Vijlbrief dat extra Groningen-productie niets met de gasprijs doet, is net zo onjuist als de op sociale media geponeerde stelling dat extra Groningen-productie ineens alle problemen op het gebied van gas kan oplossen. Met de pakweg €20 mrd die een dergelijk volume aan gas oplevert kan men lage inkomens helpen, elke Groninger bij wijze van spreken 50% korting geven op de gasrekening en een financiële impuls geven aan besparing en energietransitie. Boven alles: dit geld komt dan niet terecht in de zakken van Poetin.
De huidige crisis zal de Europese solidariteit steeds meer gaan testen. Een van de maatregelen in het gasnoodplan van het Verenigd Koninkrijk is om bij ernstige tekorten de pijpleidingen naar Nederland en België te blokkeren. Hiermee voorkomt men dat geïmporteerd LNG (het VK heeft een grote LNG-importcapaciteit) naar de EU gaat. Zelfs nu al bevindt zich de Engelse NBP-gasprijs op een lager niveau dan de TTF omdat de pijpleidingencapaciteit niet voldoende is om alle LNG die potentieel in het VK zou kunnen aanlanden, naar de EU af te voeren.
Gasprijzen 2022-2025: Higher for longer
Gedurende de jaren 70 van de vorige eeuw was er een oliecrisis. Nu stevenen we af op een graan-, kolen-, olie- én gascrisis. Een recessie, gekoppeld aan een snelle daling van de huizenprijzen, is een reëel scenario.
Maar wat gebeurt er nu op de langere termijn? De IEA verwacht dat gasprijzen tot tenminste 2025 hoog zullen blijven. Ook de gasmarkten zelf gaan hier van uit. Hier is, sinds februari, de TTF forward price van gas voor levering zomer 2023 gestegen van €60 per MWh naar €120 per MWh. Voor levering zomer 2024 ging de prijs van €40 per MWh naar €70 per MWh.
Meer LNG kan helpen om de prijs op den duur te doen dalen. Het bouwen van een nieuwe LNG-fabriek duurt echter drie (in de VS) tot vijf jaar (in de rest van de wereld). Tot nu toe komen nieuwe LNG-projecten langzaam op gang. De huidige hoge gasvraag, en hoge prijzen, zijn hier slechts in beperkte mate relevant. Hier kijkt men naar de vraag (en de verwachte prijzen) in de periode van 2025 tot 2040 (met een zekere nadruk op de eerste jaren). De huidige extreem hoge prijzen zijn geen goed nieuws voor de langetermijngasvraag. Bouwers van nieuwe LNG-fabrieken worden door de naderende energietransitie en de huidige energiecrisis voor een dilemma gesteld: hoeveel extra capaciteit moet er nog gebouwd worden?
Voor Europa is er een ander dilemma: wil men nog langetermijncontracten voor LNG aangaan? Veel van het LNG dat de komende jaren op de markt komt, is vastgelegd door landen in Azië (met name China) en door portfolio players (handelaren als Glencore en Shell). Zij verwachten dit decennium veel geld te verdienen aan Europa dat minder snel van gas af gaat dan het ambieert. Europa wil én veel LNG nu én wil er ook weer gelijk van af als dat (in verband met de energietransitie) zo uitkomt. Dat is een dure, moeilijk te realiseren, combinatie.
Misschien is de huidige energiecrisis in Europa wel de inleiding tot een relatief pijnlijk en chaotisch afscheid van fossiel met, ondanks de afnemende vraag, eerder hoge dan lage prijzen.
Maar ook voor Rusland ziet het er niet goed uit. Het gaat de Russen voorlopig niet lukken het gas dat niet meer naar Europa gaat naar Azië te krijgen. Nieuwe pijpleidingen zullen pas richting 2030 serieus hogere volumes naar Azië kunnen vervoeren. Alle Russische LNG-fabrieken zijn met westerse technologie gebouwd; het wordt al een hele uitdaging die aan de gang te houden, laat staan nieuwe te bouwen. Voorlopig worden voor Poetin de lagere fossiele volumes gecompenseerd door hogere prijzen. Het kan een aantal jaren duren, maar dat gaat een keer veranderen. Tot die tijd moeten wij in de westerse wereld de eensgezindheid ten opzichte van Rusland bewaren.