Femke Sleegers | Social Tipping Point Coalitie
“Een nieuw dieptepunt”, zo luidde het oordeel van public affairs-specialist Alex Kaat over de brief van de Social Tipping Point Coalitie (STPC) aan informateur Mariëtte Hamer. In de brief roept de STPC het nieuwe kabinet op om beleid te maken dat zogeheten social tipping points in gang zet die de transitie aanjagen, zoals groeiend draagvlak voor klimaatbeleid, minder vraag naar fossiele brandstof en snelle prijsdalingen van bestaande duurzame technologie.
In het artikel ‘Simpele groene verhaal frustreert de energietransitie’ verwijt Alex Kaat de Social Tipping Point Coalitie – een nog steeds groeiende groep van ruim 330 wetenschappers, ngo’s, burgerinitiatieven, creatieve prominenten, financieel experts en duurzaamheidsprofessionals – dat we politici en organisaties die werken aan CO₂-vermindering “in de kou” laten staan door een te simpele voorstelling van zaken.
Onmisbare aanvulling op huidig beleid
Kaat schetst een tegenstelling tussen de complexe puzzels in het huidige klimaatbeleid om vervoer, gebouwen, industrie en landbouw te verduurzamen en ons pleidooi voor overheidsmaatregelen die social tipping points in gang zetten om zo bijvoorbeeld snel meer draagvlak te genereren voor klimaatbeleid. Wij zien die tegenstelling niet. Ons manifest is geen vervanging van andere noodzakelijke maatregelen om de opwarming van de aarde te beperken tot 1,5 graden, maar juist een onmisbare aanvulling op het klimaatbeleid om onomkeerbare klimaatverandering te voorkomen. Ook omdat de maatregelen die wij voorstellen geen groot beroep op de staatskas doen, is het geen kwestie van of-of. Deze maatregelen kunnen worden doorgevoerd naast bestaand beleid en helpen klimaatbeleid juist vooruit.
Geen transitie zonder andere normen en gedrag
De transitie is tot nu toe vooral een technologische en financiële operatie. Broodnodig, maar samen met bijvoorbeeld hoogleraren van de TU Delft zeggen wij: de transitie kan niet slagen met alléén technische maatregelen. Juist omdat de transitie het leven van de burger raakt, zoals Kaat terecht stelt. Er is ook socio-economische verandering nodig. Bijvoorbeeld nieuwe duurzame waarden, normen en gedrag die voor een bestendiging van de duurzame en circulaire samenleving zorgen. Ook zijn er snelle prijsdalingen van duurzame oplossingen nodig die de duurzame keuze aantrekkelijker maken dan de fossiele.
Precies dit zijn voorbeelden van social tipping points die de overheid volgens onze coalitie in gang kan zetten met de maatregelen die wij voorstellen in onze brief: klimaateducatie, een verbod op fossiele reclame, een stop op fossiele subsidies en een verplichting voor banken en pensioenfondsen om te divesteren uit kolen, olie en gas. Het zijn ook basisvoorwaarden voor de transitie, want zonder nieuwe normen en waarden en zonder prijsdalingen blijft elke klimaatmaatregel een nieuw gevecht. Zie bijvoorbeeld het verzet van een groep als Aardgasblij in Den Haag.
Duurzaam gedrag is besmettelijk
Met een social tipping point-strategie kan de overheid sociaal-economische veranderingen versnellen. Daarmee ondersteunt de overheid dus ook de technische verduurzaming waar zovelen zich hard voor inzetten. Neem bijvoorbeeld de vijfde social tipping point-maatregel uit onze brief die het voor burgers makkelijker moet maken om hun eigen duurzame energie op te wekken, op te slaan en met elkaar te delen. Dit zijn geen maatregelen in plaats van windmolenparken op zee. Het zijn geen maatregelen in plaats van elektrificatie van het wagenpark. Het zijn maatregelen die de overheid kan treffen die honderden initiatieven in buurten en wijken in staat stellen om eigen initiatieven te ontplooien en onder buren te verspreiden, en zo juist de overheid helpen om haar klimaatdoelen te halen. Want duurzaam gedrag is besmettelijk; als iemand zonnepanelen op z’n dak legt, vergroot dat de kans dat de buren dat ook doen.
Overheid kan transitie in stroomversnelling brengen
De vijf social tipping point-interventies uit het onderzoek van het Potsdam Instituut voor Klimaatimpactonderzoek die wij in onze brief naar voren halen zijn geen van allen nieuw. Het maatschappelijk middenveld werkt er al jaren aan en boekt ook beetje bij beetje vooruitgang. Zo heeft Amsterdam als eerste stad ter wereld besloten om fossiele reclame in de ban te doen, investeren ASN Bank en Triodos niet in de fossiele industrie en zijn er scholen die lesgeven over klimaatverandering. Maar vanwege de haast die we hebben om klimaatverandering te beperken, kunnen we niet wachten tot elke stad, school en financiële instelling één voor één verantwoordelijkheid neemt.
“De maatregelen die wij voorstellen zijn basisvoorwaarden voor elke verandering”
We doen een beroep op de overheid om met regelgeving deze basisvoorwaarden voor de transitie tot de standaard te maken. Bovendien vormen deze maatregelen een integraal geheel en hebben zij samen een versterkend effect. Zo zal klimaateducatie weinig effect hebben als er nog overal reclames te zien zijn die een fossiele levensstijl aanprijzen. En zo zal divesteren geen verschuiving op de financiële markt veroorzaken als andere beleggers – mede door fossiele reclame – investeren in de fossiele industrie en fossiele infrastructuur nog steeds acceptabel vinden.
Overheid creëert eigen weerstand
In het huidige klimaatbeleid ontbreekt het vreemd genoeg aan een integrale aanpak waarin ook maatschappelijk effecten worden erkend en ingezet als essentiële veranderkracht. Sterker nog, de overheid heeft niet door dat ze zelf haar eigen weerstand creëert. Want waarom zou je als burger je huis isoleren als de overheid meer subsidie pompt in de fossiele industrie dan in klimaatbeleid?
Jaarlijks gaan er miljarden (berekeningen variëren van tussen de 4,5 en ruim 17 miljard) subsidie naar de fossiele industrie. Niet alleen blijft de fossiele optie zo het goedkoopst, het is ook nog eens een heel verkeerd signaal. Het laat zien dat de overheid zelf niet overtuigd is van de noodzaak van de transitie en nog zo lang mogelijk wil profiteren van de fossiele economie. En als de overheid de urgentie niet voelt en het korte eigenbelang voorop stelt, waarom zouden burgers dan wel alles uit de kast trekken om hun huis te isoleren of van het gas te halen?
Basisvoorwaarden transitie
De maatregelen die wij voorstellen zijn in feite de basisvoorwaarden voor elke verandering of het nou in een bedrijf, land of de wereld is. Het zorgt voor nieuwe duurzame normen en waarden, het ontmoedigt het oude gedrag en het maakt het nieuwe gedrag aantrekkelijk. Elke veranderdeskundige kan vertellen dat dit basisvoorwaarden zijn voor een geslaagde transitie of reorganisatie.
Op andere beleidsterreinen is het dan ook heel normaal om ook in te zetten op maatschappelijke kantelpunten. In beleid om tabak te ontmoedigen heeft de overheid niet alleen de accijns verhoogd, maar ook ingezet op social tipping points. Met maatregelen als het reclame- en lobbyverbod zorgde de overheid dat sociale normen en waarden veranderden. Tabak en de tabaksindustrie was niet ‘normaal’ of zelfs stoer meer, maar schadelijk. Deze maatregelen, samen met het lobbyverbod, verminderden de greep van de tabaksindustrie op de overheid.
Natuurlijk is de klimaattransitie complexer omdat fossiele brandstof veel dieper verweven zit in onze overheid en ons dagelijks leven dan een sigaret. Maar juíst omdat het complexer is, moeten we de transitie niet beperken tot financiële incentives en technologische oplossingen. Juist daarom is er ook een maatschappelijk perspectief op de transitie nodig dat verder reikt dan een optelsom van broeikasgasreducties. Juist omdat ook de maatschappij een vitale kracht is om broeikasgassen te reduceren, moet het nieuwe kabinet ons aanbod aangrijpen.
Meer laaghangend fruit
Kaat betoogt dat het laaghangend fruit van de transitie al geplukt is. Hij noemt het sluiten van kolencentrales, opwek van energie uit zon en wind en CO₂-opslag. Maar als Kaat ook de veranderkracht van de maatschappij zou erkennen, zou hij ook andere laaghangende vruchten zien glanzen, klaar om geplukt te worden. En het is ook nog eens goedkoop fruit, want met een social tipping point-strategie zijn nauwelijks extra kosten gemoeid, het levert zelfs miljarden op als de overheid het voorstel overneemt om subsidies voor de fossiele industrie en de luchtvaartindustrie af te schaffen en dat geld te investeren in bestaande duurzame oplossingen. Een social tipping point-strategie is een wegbereider voor de transitie. Het is een kans die het nieuwe kabinet niet kan laten liggen. Of zoals Kaat zelf schrijft: “De oproep van de tipping point coalition is er een waar niemand tegen kan zijn.”
Femke Sleegers is initiatiefnemer van de Social Tipping Point Coalitie