De trend van minder aardgas en meer elektriciteit in het Nederlandse energiesysteem is duidelijk, en de grenzen tussen de stroom- en gaswereld vervagen langzaam. Het woord systeemintegratie valt steeds vaker. Vraagt systeemintegratie ook om bedrijfsintegratie? Met andere woorden: is het tijd voor een fusie tussen Tennet en Gasunie? Energeia ging met die vraag de boer op.
Op de Energeia Energy Day 2019 was de openingsspreker Han Fennema, CEO van Gasunie. Onder de titel ‘Change happens’ gaf hij zijn gehoor eind juni een inkijkje in zijn visie op de wereld van 2050. Eén begrip stond centraal: systeemintegratie. In het kort: in 2050 doen de Europese landsgrenzen er nauwelijks nog toe, en de huidige focus op onze energiedragers zal ook tot het verleden behoren. Op een warme zomerdag in 2050 wil je gewoon een koud biertje drinken, en als het ‘s winters koud is wil je een warm huis en hete koffie ‘s ochtends. “Maar of dat nou met gas of met elektriciteit of met waterstof of met geothermie gebeurt, wat maakt dat uit?”, vroeg Fennema retorisch.
De noodzaak voor systeemintegratie volgt uit twee belangrijke ontwikkelingen. Ten eerste elektrificeert Nederland. Mobiliteit wordt elektrisch, net als gebouwverwarming en andere zaken die nu nog niet of nauwelijks stroom vragen. Ten tweede wordt die elektriciteit steeds groener, en daarmee meer afhankelijk van het weer. Die ontwikkelingen vragen om flexibiliteit en opslag, en de mogelijkheden hiertoe worden binnen, maar ook veelal buiten het elektriciteitssysteem gezocht. Bijvoorbeeld in het gassysteem, door introductie van groen waterstofgas.
‘Samenwerking wordt het sleutelwoord’
In februari van dit jaar presenteerden Tennet en Gasunie in opdracht van de Elektriciteitstafel -een van de vijf tafels die het Klimaatakkoord moesten opstellen- een gezamenlijk visiedocument. De kern van deze studie, opnieuw: systeemintegratie. Samenwerking tussen de twee landelijke netbeheerders wordt daarom steeds belangrijker, vertelde Gasunie-woordvoerder Michiel Bal toen aan Energeia, daarbij benadrukkend dat dit ook geldt voor de samenwerking met de industrie en met de regionale netbeheerders. “Dat betekent niet dat we aan het begin staan van een fusieproces tussen Tennet en Gasunie. Samenwerking wordt het sleutelwoord.”
Vergelijkbare geluiden klinken bij Tennet. CEO Manon van Beek: “De energietransitie is een enorme internationale opgave die ook op nationaal niveau grote impact heeft. Wij werken aan een nieuw energiesysteem dat grotendeels of geheel gebaseerd zal zijn op zonne- en windenergie en wellicht in een later stadium ook op groene waterstof. Dit proces vergt vergaande en nauwe samenwerking in Europees verband met heel veel stakeholders. Gasunie hoort daar zeker ook bij […].”
Maar andere partijen dus ook, en niet alleen Nederlandse. Eind vorige maand gooide Tennet-CFO Otto Jager zelfs een balletje op over een Duitse aandeelhouder, en kondigde en passant aan een kapitaalinjectie van de overheid te verlangen. Op dit moment is de Nederlandse staat voor 100% eigenaar van zowel Tennet als van Gasunie.
Toch is een fusie tussen Gasunie en Tennet helemaal geen gekke gedachte, vinden meerdere experts waar Energeia mee sprak. Bijvoorbeeld Dick Weiffenbach, sector leader Energy & Utilities bij advies- en accountantskantoor EY. Hij pleit voor een holistische visie op het energiesysteem. “Ik denk dat het samengaan op holdingniveau van Tennet en Gasunie een heel krachtig signaal is.” Of Michelle de Rijke, partner energierecht en bestuursrecht bij Van der Feltz Advocaten. “Koppeling van infrastructuur wordt heel belangrijk. En dan is het vanuit het oogpunt van een geïntegreerde beleidsstrategie voor mij heel logisch dat die bedrijven samengaan.”
De Rijke ziet zo’n fusie bovendien goed passen in de integratie van de Elektriciteitswet en de Gaswet die momenteel wordt voorbereid door minister Eric Wiebes (Economische Zaken en Klimaat, VVD). Volgens haar informatie wordt deze nieuwe Energiewet eind dit jaar ter consultatie voorgelegd aan de markt. Het zou volgens De Rijke goed zijn als in deze nieuwe wet rekening wordt gehouden met geïntegreerde infrastructuur. “Een fusie tussen Tennet en Gasunie zou daarmee gelijke tred kunnen houden.”
Cultuurverschillen
Anderen zijn wat terughoudender. Martijn Duvoort, directeur Energiemarkten bij adviesbedrijf DNV GL, ziet zeker heil in intensieve samenwerking tussen de twee bedrijven, maar voor een fusie is wat hem betreft op dit moment geen noodzaak. Hij heeft zelfs een waarschuwing in petto: veel fusies en overnames waar geen goede noodzaak achter zit, mislukken gewoon. Zelfstandig adviseur en hoofdauteur van Energeia’s Trilemma Sjak Lomme noemt de gedachte aan een fusie inderdaad zo gek nog niet, maar verwacht voorlopig weinig van een fusie. Hij wijst vooral op de culturele verschillen tussen de twee bedrijven.
“Met waterstof en elektrolyse hebben de twee energievervoerders elkaar gevonden, maar ruim vijftig jaar waren het compleet aparte werelden. Van oudsher had je waterbaronnen, elektriciteitsheren en gasboeren.” Lomme krijgt hierin bijval van Duvoort, die deze schets van de cultuurverschillen zeker herkent.
“Van oudsher had je waterbaronnen, elektriciteitsheren en gasboeren.”
Sjak Lomme
Duvoort stipt bovendien aan dat Tennet en Gasunie momenteel met heel andere dingen bezig zijn. “Tennet is heel erg bezig met Europese coördinatie. Vanuit de Europese Commissie is er veel druk om nauwer te gaan samenwerken over de landsgrenzen heen. Dat is een dossier dat voor Gasunie veel minder speelt.” Lomme wijst er in dat verband op dat Gasunie veel mondialer is ingesteld. Gasunie heeft oog voor gas uit Siberië of LNG uit de Verenigde Staten, terwijl elektronentransport toch veel meer een lokale aangelegenheid is.
Maar Weiffenbach is genuanceerder over deze verschillen in cultuur of perspectief. Hij doet eerst een stapje terug. “Wat bedoel je met een fusie? Waar heb je het dan concreet over?” Een fusie waarbij beide bedrijven op functieniveau volledig integreren is wat hem betreft totaal niet aan de orde. Dat soort fusies hebben volgens Weiffenbach, met een track record in de wereld van fusies en overnames, inderdaad alleen kans van slagen bij bedrijven met dezelfde natuur, structuur, hetzelfde speelveld en dezelfde markten. “Bij Gasunie en Tennet is dat helemaal niet zo. Je moet die bedrijven niet met elkaar integreren.”
Heilige graal
Maar volledige integratie is alleen maar de meest extreme vorm van fuseren. Er zijn ook subtielere varianten, en daarvoor pleit Weiffenbach, met als hoofdreden: systeemintegratie. “Systeemintegratie is de heilige graal van efficiëntie. Maar het gaat allemaal veel te langzaam.” Dat punt noemt De Rijke ook: “We willen toe naar een heel nieuwe inrichting van het energielandschap. Een fusie zal de snelheid bevorderen.”
Weiffenbach en De Rijke kunnen elkaar ook de hand schudden over die nieuwe energie-inrichting. Beiden schetsen hoe elektrificatie een grote vlucht neemt met dito impact. Ook weersafhankelijkheid van groene elektriciteit maakt kwetsbaar, meent Weiffenbach. “Dan houd je de risico’s alleen binnen de perken als je een hybride systeem hebt. Gasunie en Tennet samen zijn zo’n hybride systeem.”
Weiffenbach stelt vast dat de regie over de inrichting van het energielandschap voor een belangrijk deel is neergelegd bij de netbeheerders, en dan vooral de transmissienetbeheerders, die moeten waken over de leveringszekerheid. “Is het dan niet logisch om een gemeenschappelijk beleidsorgaan te hebben? En is het dan niet slim om één raad van bestuur te hebben -en dus op holdingniveau te fuseren?”
Hoewel Duvoort best een eind mee kan komen met deze gedachtegang, denkt hij dat dit toekomstige energielandschap nog te ver weg is om nu al over fuseren te praten. In een volledig geëlektrificeerde samenleving is volgens de DNV GL-directeur inderdaad een heel goede coördinatie nodig tussen ‘elektronen’ en ‘moleculen’, waarbij die moleculen naast aardgas en groen gas vooral in de vorm van waterstofgas beschikbaar zullen komen. Maar die situatie zien we pas na 2035 op grote schaal, denkt Duvoort.
Seizoensopslag
“Tot 2030 is waterstof sowieso geen issue in de elektriciteitssector, maar puur een industrieverhaal. Waterstofgebruik in de industrie is veel hoogwaardiger.” Het heeft daarna nog wel een decennium nodig voordat waterstof op grote schaal gebruikt wordt als seizoensopslag van elektriciteit, om op die manier het aanbodoverschot van de zomer in te zetten als buffer voor het aanbodtekort in de winter. Productie van waterstof door middel van elektrolyse zal wel eerder een rol van betekenis spelen, denkt Duvoort, maar gezien vanuit het elektriciteitssysteem speelt dat eerder als kortetermijnvraagsturing en niet als seizoensopslag.
Een andere belangrijke samenwerkingsvorm die goede coördinatie tussen Tennet en Gasunie vraagt, is de aanlanding van offshore geproduceerde windenergie. Ook daar zal op termijn (offshore) waterstofproductie een rol in gaan spelen, omdat op een gegeven moment ‘het land’ de hoeveelheid offshore windstroom misschien niet meer aankan. Maar meerdere studies, waaronder van DNV GL zelf, laten zien dat in elk geval tot 2030 aansluiting van de windparken gewoon met elektriciteitskabels uit kan.
“Deze twee ontwikkelingen bepalen de tijdslijn. Het zal dus na 2030 zijn voordat het zin heeft om na te denken over een fusie tussen de twee TSO’s. Tot die tijd zie ik geen grote ontwikkelingen die aanleiding geven tot een fusie tussen Tennet en Gasunie.”
“De vraag is natuurlijk: is kijken naar de integratie van gas en elektriciteit voldoende holistisch?”
Dick Weiffenbach
Weiffenbach ziet die wel. Hij noemt bijvoorbeeld innovatie, waarbij het steeds belangrijker wordt dat er over de grenzen van gas en elektriciteit heen gekeken wordt. Dat kan zonder fusie natuurlijk ook, maar het signaal dat van zo’n samengaan uitgaat kan volgens de EY-man voor “een extra boost” zorgen. “Kijk naar IT, waar nog veel te weinig mee gebeurt en dus nog veel winst te behalen is. Dit is een heel mooi moment om met een holistische blik naar de backbone van een hybride smart grid systeem te kijken.” Hoe holistischer de blik, hoe efficiënter het resultaat, is Weiffenbachs overtuiging.
“De vraag is natuurlijk: is kijken naar de integratie van gas en elektriciteit voldoende holistisch?”, gaat Weiffenbach enthousiast verder. “Warmte is natuurlijk ook een speler, en we moeten ook al naar waterstofnetten kijken. En misschien komt er nog meer, CO2-netten bijvoorbeeld. Dit is een prachtig moment om eens goed te kijken: hoe krijg ik nu het meest holistische systeem?”