Met de winter voor de deur nemen de zorgen over de krappe gasmarkt toe. Nu al zijn de prijzen dusdanig hoog dat grote bedrijven hun productie terugschroeven, omdat marges zienderogen verdampen. Experts waarschuwen al langer voor de risico’s van een al te liberaal beleid, maar desondanks liggen er geen plannen klaar om torenhoge energierekeningen of gas- en stroomtekorten te voorkomen. “Wij werden uitgelachen.”
Een dezer dagen publiceert minister Stef Blok (Economische Zaken en Klimaat, VVD) het definitieve vaststellingsbesluit voor de gaswinning in Groningen. Indien er geen grote wijzigingen worden doorgevoerd ten opzichte van het eerder verschenen concept zal de NAM komend gasjaar tussen de 2,55 mrd en 7,5 mrd kubieke meter aardgas moeten produceren. Het precieze volume is afhankelijk van de uitkomst van een rekensom, waarin het temperatuurverloop een hoofdrol speelt: in een warm jaar ligt de productie aan onderkant van de bandbreedte, in een koud jaar aan de bovenkant.
“Wij waarschuwen hier al jaren voor”
Staf Depla (Mijnraad)
Geen scenario’s
Die volumes steken schril af bij de tientallen miljarden kuubs die tot vrij recent nog jaarlijks werden opgepompt. De reden voor deze scherpe afname is genoegzaam bekend: de aardbevingenproblematiek in Groningen. Sinds een aantal jaren wordt alles uit de kast getrokken om de winning zo snel mogelijk terug te schroeven naar nul. Maar bij de zoektocht naar maatregelen is minder goed nagedacht over de leveringszekerheid. Politici en beleidsmakers gingen ervan uit dat er toch wel voldoende gas op de markt beschikbaar zou zijn. Experts die een ander geluid lieten horen, hadden moeite zich verstaanbaar te maken.
“Wij waarschuwen hier al een aantal jaren voor”, zegt voorzitter Staf Depla van de Mijnraad. “Er is een prachtig rekenkader om de hoogte van gasproductie, de seismische risico’s en de kans op schade aan gebouwen vast te stellen, maar er zijn geen scenario’s voor de ontwrichting die zal plaatshebben als in de winter de gasvoorziening hapert. Welke instrumenten zetten we dan in? En wat betekent dit voor de productie in Groningen? Wij hebben als Mijnraad nooit gezegd: stop met de afbouw. Wel vinden we dat er een analyse van de aanbodkant gemaakt moet worden. De huidige situatie op de markt laat zien dat onze adviezen hierover toch niet helemaal uit de lucht gegrepen zijn.”
Wat is de rol van Mijnraad?
De Mijnraad is een onafhankelijke organisatie van experts die op basis van de Mijnbouwwet de minister van Economische Zaken en Klimaat adviseert over het opsporen en winnen van delfstoffen en aardwarmte. Net als bijvoorbeeld het Staatstoezicht op de Mijnen (SODM) en TNO levert de Mijnraad altijd advies bij vergunningaanvragen en bij de totstandkoming van het vaststellingsbesluit voor Groningen. Maar er is wel één groot verschil: de organisatie doet niet zelf onderzoek, maar baseert zijn rapporten op de adviezen van anderen. “Wij zoeken naar de rode draad en leggen accenten”, zegt voorzitter Staf Depla. Daarnaast levert de Mijnraad beleidsmatige adviezen over bijvoorbeeld geothermie, hergebruik van mijnbouwwerken en de opslag van waterstof.
Wat ook meespeelt, is dat langetermijncontracten voor de import van gas zo langzamerhand tot het verleden zijn gaan behoren. In de jaren negentig waaide er een liberaliseringsgolf door Europa, die in een hoog tempo een einde maakte aan de traditionele aardgashandel met Rusland. Contracten veranderden sterk van karakter en maakten geleidelijk plaats voor een nieuw type, waarin de markt domineert. Op dit moment wordt slechts een fractie van de Nederlandse vraag afgedekt door langetermijncontracten. Met het wegvallen van Groningen betekent dit automatisch een grote afhankelijkheid van de –volatiele- spotmarkten.
Niet begrepen
“De appetijt in de Europese Unie voor langetermijncontracten is de afgelopen decennia minder geworden”, bevestigt directeur Coby van der Linde van Clingendael International Energy Programme (Ciep). “In een kopersmarkt ging dat prima, en we voelden ons daar wel comfortabel bij. Maar in een verkopersmarkt, bij een krap aanbod dus, is dit systeem nooit echt goed getest. Al in 2016 hebben we in een publicatie hiervoor gewaarschuwd en erop gewezen dat het voor landen en ondernemingen verstandig is om voor een gebalanceerd portfolio te zorgen. Maar we werden uitgelachen; wij hadden het niet goed begrepen.”
“Dit systeem is nooit goed getest in een verkopersmarkt”
Coby van der Linde (Ciep)
Inmiddels wordt er weinig meer gelachen: het aanbod is krap, de reserves in de bergingen zijn beperkt en de prijzen blijven stijgen. Dat het piept en kraakt blijkt wel uit het besluit van de Noorse kunstmestfabrikant Yara om een groot deel van zijn Europese productie, waaronder in het Zeeuwse Sluiskil, stil te leggen. “De gasprijs is de laatste dagen enorm aan het stijgen”, zei een woordvoerder vorige week tegen het FD. “De kunstmestprijzen stijgen ook nog steeds mee, maar uiteindelijk heeft het hoofdkantoor besloten om de productie te verminderen.” Concurrent CF Industries heeft tijdelijk twee productielocaties in het Verenigd Koninkrijk gesloten.
Voor Tweede Kamerlid Silvio Erkens was de situatie op de gasmarkt een aantal weken geleden aanleiding om schriftelijke vragen te stellen aan minister Blok. De VVD’er wil graag van de bewindspersoon horen wat diens visie op de situatie is. Tegelijkertijd pleitte hij voor meer overheidsregie, bijvoorbeeld op het gebied van strategische voorraden. Gasinfrastructuurbedrijf Gasunie riep in zijn halfjaarbericht marktpartijen op de leveringszekerheid in acht te nemen – volgens Depla een direct gevolg van gesprekken met de Mijnraad over deze kwestie.
Is de krapte op de markt de schuld van Rusland?
Als er gedoe is op de gasmarkt, wordt al snel naar de Russisch regering gewezen. Logisch, want Moskou heeft een grote vinger in de pap en bezit niet de beste reputatie. Het Duitse Handelsblatt ziet echter, na gesprekken met diverse marktkenners, vijf andere redenen voor de huidige situatie.
1. De afgelopen winter was relatief koud. Dat heeft ertoe geleid dat er flink gebruik is gemaakt van de bergingen.
2. Het opnieuw vullen van de bergingen zorgde voor een toename van de vraag, en daardoor van de prijzen. Overigens is de vullingsgraad van de (particuliere) bergingen nog steeds vrij laag.
3. De vraag naar gas in Azië is sterk gestegen. Ook dit leidde tot prijsstijgingen.
4. Er komt op dit moment geen LNG naar Europa. Amerikaanse exporteurs zetten hun product daar af waar ze de hoogste prijs kunnen krijgen, en dat is nu in Azië.
5. Rusland heeft technische problemen gehad in de productie.
Crisisplan
Wat een en ander gaat betekenen op het moment dat het kwik daalt, zal moeten blijken. In het geval van een zachte winter kunnen de gevolgen best nog wel eens meevallen. Maar wat als het in februari of maart een aantal weken Elfstedentochtweer is? En het ook nog eens weinig waait? “Met een beetje geluk hebben we niet in heel Europa tegelijkertijd met een cold snap te maken”, zegt Van der Linde. “In dat geval kunnen we wellicht wat doen met LNG. Maar het is ook denkbaar dat iedereen op hetzelfde moment dezelfde problemen heeft. Dan zullen we een enorme piek in het systeem zien.”
De vraag is hoe we in Nederland die piek kunnen opvangen. Het verder opvoeren van de productie in Groningen, een veelgehoorde oplossing, is eigenlijk niet mogelijk. Bepalend voor de hoogte van de productie is de graaddagenformule, en die houdt rekening met aanbod noch prijs. Desgevraagd wil woordvoerder Jules van de Ven van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) niet vooruitlopen op het komende vaststellingsbesluit. Maar dat de gaskraan verder wordt opengedraaid om de prijs te drukken, is volgens hem uitgesloten. “Die vraag krijgen we de laatste dagen vaker, en dan is mijn antwoord altijd: absoluut niet”, aldus de zegsman.
“Een tekort aan gas werd lang gezien als een theoretisch risico”
Staf Depla (Mijnraad)
Wel ligt er sinds 2019 een zogenoemd Bescherm- en Herstelplan Gas, opgesteld door hetzelfde EZK. Dit plan bevat een ‘ladder’ van maatregelen die genomen kunnen worden in het geval van ernstige crisis op de markt of verstoring van de leveringen. Het begint dan bij oproepen tot een vermindering van het verbruik, via het opleggen van heffingen, tot het afschakelen van gebruikers en zelfs hele regio’s. Ook een verplichte omschakeling van brandstof voor elektriciteitsproductie (lees: van gas naar kolen) behoort tot de mogelijkheden. Onduidelijk is of er voor de meest ingrijpende van deze maatregelen ook een juridisch basis bestaat. Bovendien is het plan enkel bedoeld als bouwsteen voor een ander document, het Nationaal Crisisplan Gas. Maar dat is nog niet verschenen.
Putten vol beton
“Er is lang gedacht dat een tekort aan gas alleen maar een theoretisch risico is”, zegt Depla. “En dat is ook wel verklaarbaar: wij hadden Groningen, en dus voldoende moleculen. Maar dat is niet langer het geval. We zijn afhankelijk van Rusland en geopolitieke kwesties, van LNG dat nu vooral naar Azië gaat, van stikstoffabrieken die kunnen uitvallen en van bergingen die onvoldoende gevuld zijn. Wij zeggen niet dat de productie in Groningen weer omhoog moet. Maar laten we geen onomkeerbare stappen zetten door de putten vol beton te gooien voordat we dit soort analyses hebben gemaakt.”