Never waste a good crisis

Als je windmolens op land ontwikkelt in je vrije tijd, zou je denken dat je gewend raakt aan de sfeer in bedompte zalen die trillen van woede en verontwaardiging van de aanwezigen. Ik spreek natuurlijk voor mezelf, er zijn vast grotere natuurtalenten in de sector, maar voor mij went het niet.

Nog altijd ga ik met lichte buikpijn en een knoop in mijn maag naar de bewonersavonden die wij organiseren. Zo’n weeïg gevoel dat ik nog heel goed herken van de dag van de wiskundeproefwerken op de middelbare school.

Een maand geleden was het weer zover. Mijn collega’s en ik hebben afgelopen tijd gewerkt aan een interactieve kaart waarop de werkzaamheden ten behoeve van het warmtenet in de wijk te zien zijn en waar men ook vragen kan stellen of meldingen kan posten, zoals het tijdelijk niet bereikbaar zijn van een vuilcontainer door de manier waarop de bouwhekken zijn geplaatst.

Wij zijn er ook echt trots op, omdat wij op deze manier hopen directe feedback te krijgen van de wijk over nieuwe bronnen van overlast zodat we daarop kunnen acteren. Zo heb ik een keer binnen vier dagen na binnenkomst van een klacht via de wijkregisseur over een klepperende nestkast voor vleermuizen die omwonenden uit hun slaap hield, gezorgd dat de nestkast opnieuw en steviger door de ecoloog werd geplaatst. Ik waande me toen de nuttigste ambtenaar aller tijden. U vraagt, wij draaien. Het leven bestaat toch vooral uit kleine overwinningen.

Hoe nuttig ik de kaart ook vind, het zou naïef zijn om te denken dat men die avond geduldig naar onze digitale rondleiding zou luisteren zonder vragen te stellen over waar hun zorgen echt over gaan: hoe zit het met de betaalbaarheid van warmte? Tja, ga daar maar een simpel antwoord op geven! De trial by media van de afgelopen maanden laat weinig ruimte voor nuance in de uitleg. Warmtebedrijven vullen hun zakken ten opzichte van kwetsbare huurders en Den Haag doet niets. Ga er middenin deze hetze maar aanstaan. Ik las even later dat een werkploeg het werk had neergelegd in Rotterdam-Zuid na herhaaldelijke bedreigingen en pesterijen door bewoners. Nee, veilig voelt het allang niet meer.

Tijdens de bewonersavond kwam dus snel de vraag over betaalbaarheid en “woonlastenneutraliteit”, maar er was ook behoefte om te begrijpen hoe het allemaal zo had kunnen omslaan in de landelijke discussie rondom warmtenetten. Gelukkig hebben wij de zaken drie keer dubbel gecheckt en laten berekenen en is er nog steeds sprake van een woonlastenneutraal aanbod (door een stapeling van kortingen en maatwerk). Toch vind ik dat de materie verdieping verdient, want er is daadwerkelijk wat aan de hand. En wij moeten niet alleen bezig zijn met op de vierkante centimeter de boel rond te laten rekenen, maar moeten juist de discussie rondom warmtenetten verbreden naar een discussie over de rechtvaardigheid van ons energiesysteem.

Ik gaf de aanwezigen een uitleg over hoe warmtenetten in bepaalde delen van het land al sinds 1920 bestaan en er altijd wel kritiek is geweest van aangeslotenen op de niet-meer-dan-anders-systematiek en op het feit dat je als klant niet dezelfde rechten hebt als een afnemer van aardgas die telkens op een prijsvergelijkingssite kan kijken wat de beste deal op de markt is. Het monopolistische karakter en de wijze van tariefstelling schuurt dus al langer. De energietransitie heeft dit echter in een stroomversnelling gebracht en de verschillen vergroot.

Warmtenetten worden de afgelopen jaren aangeprezen als een manier om van het aardgas af te gaan en beschermd te zijn tegen verdere stijgingen van de totale kosten van aardgas. Kosten die de wetgever steeds laat stijgen om de rest aan te moedigen om de overstap te wagen. Dan is een link met aardgas (en alle belasting/ETS2-stijgingen van dien) niet meer geoorloofd.

De kostenplusbenadering waarmee wij al negen jaar zoet worden gehouden, terwijl de nieuwe warmtewet alsmaar niet in werking treedt, gaat vooralsnog ook geen soelaas bieden. Want bij een kostenplusbenadering vergeet men twee aspecten: 1) dat er nog steeds geen sprake is van socialisatie en 2) dat een aangeslotene op het warmtenet nog steeds netwerkkosten betaalt voor zijn/haar elektriciteitsaansluiting.

Oftewel, zij betalen ook voor de toenemende elektrificatie van huishoudens die aardgas laten vallen omdat zij de stijgende tarieven en belastingen beu zijn en gebruik kunnen maken van aantrekkelijke subsidies. Ook betalen ze voor huishoudens die een elektrische auto aanschaffen waarbij de bijbehorende laadpaal zorgt voor een extreme toename van netwerkkosten die de elektriciteitsnetbeheerders wel mogen socialiseren over alle kleinverbruikers.

Huishoudens op een warmtenet betalen dus niet alleen vastrecht voor het warmtenet waar ze op zijn aangesloten en waarvan de kosten niet gesocialiseerd zijn, maar ook voor de kosten van verduurzaming van andere Nederlanders die niet bijdragen aan de kosten van het warmtenet. Volgen jullie hem nog?

Dit is extra ironisch als je bedenkt dat er in het Nationaal Plan Energiesysteem stond dat collectieve warmtenetten nodig waren om de toenemende druk op het elektriciteitssysteem te ontlasten. En dit probleem dreigt alsmaar groter te worden nu de aardgasbelasting de komende jaren zal blijven stijgen, collectieve warmteprojecten gestrand zijn door ophef enerzijds en de nu al mislukte nieuwe warmtewet anderzijds, en huishoudens die wel een handelingsperspectief hebben (oftewel het zelf kunnen kiezen en financieren) vanzelf zullen beginnen om zich te oriënteren op een individuele oplossing. Tegen de tijd dat het warmtenet (waar ik nog steeds voorstander van ben) door mijn straat loopt, denk ik dat ik toch bezweken ben voor een zonneboiler en/of hybride of all-electric warmtepomp. Doodzonde. Van het geld, van het maatschappelijke optimum, van een collectieve aanpak én van de materialen waarmee wij de aarde steeds verder uitputten.

Het is duidelijk dat de huidige aanpak geen bestendige situatie is. De doorbelasting van de kosten van de netwerken moet op de schop. Het was al duidelijk dat dit voor de industrie gold, maar ook voor de consument is het allang geen duurzaam model meer.

Tenminste, als we de consument de aardgasloze kant op willen duwen. De voordelen van warmtenetwerken zoals het verminderen van kosten voor elektriciteitsnetwerken en in toenemende mate het vergroten van de mogelijkheden om lokaal opgewekte PV en wind te gebruiken door dit bijvoorbeeld in warmtebuffers op te slaan, moeten ook weer bij die warmteconsumenten terecht komen. En als we willen voorkomen dat halve wijken die pas in 2033 aan de beurt zijn voor een warmtenetwerk toch maar ‘all-electric’ gaan – omdat het kan en er een businesscase voor is – dan moet de belasting op de gasprijs niet ieder jaar worden verhoogd. Sterker nog, die moet vanaf het huidige niveau worden verlaagd anders gaat dat sowieso gebeuren.

Idealiter vormen ook de netwerkkosten een prikkel om de consumenten dat te laten doen wat goed is voor de energietransitie. Dat betekent bijvoorbeeld dat een extreem groot gebruik van het elektriciteitsnetwerk (bijvoorbeeld door de auto en de warmtepomp gelijktijdig te laten werken met een vraag gedurende een groot aantal uren die rond de 17 kW is) niet moet worden gestimuleerd en in ieder geval niet mede mogelijk moet worden gemaakt door de warmte- of gasconsument die in de regel niet boven enkele kW’s komt.

Er is hier een aantal oplossingen voor te bedenken. De meest eenvoudige is om alle netwerkkosten van alle consumenten op een hoop te gooien en iedereen een evenredig bedrag te laten betalen. Los van of je een elektriciteit-only-klant bent of ook een gas of warmteaansluiting hebt. Ingewikkeldere vormen bestaan ook. Hier kan worden gedacht aan het differentiëren van de netwerkkosten van het elektriciteitsnetwerk waardoor de all-electric-klant veel meer gaat betalen en de warmte- en gasklanten minder, waarmee ze hun extra netwerk kunnen financieren. De zogenaamde groene elite zal het hier vast niet mee eens zijn, maar het zij zo.

De formerende partijen hebben de mond vol van bestaanszekerheid en consumentenbescherming. Laat hen hier hun tanden in zetten. En zich niet laten afschrikken door de woede van de menigte. Zo eindigde de avond waar ik deze column mee begon met een applaus van de deelnemers, omdat ze de uitleg duidelijk en transparant vonden. Niet omdat ik sprookjes heb staan verkondigen. Ik ga mijn voormalige skileraar toch maar citeren: Collectieve warmtenetten voorgoed onder de bus gooien omdat je de discussie en complexiteit van een hervorming van het systeem niet aandurft, is net als in je skibroek plassen. In het begin fijn en warm, maar snel genoeg krijg je spijt. De crisis is er toch al, verspil hem niet!